Hoe de RLi ons weg wil leiden van de wegwerpmaatschappij

Nieuwe hoekbanken, spelcomputers en spijkerbroeken gaan tijdens Cyber Monday massaal in de online uitverkoop. Steeds meer webwinkels doen mee aan deze online variant op koopjesfestijn Black Friday. Deze ontwikkeling is een hardnekkig mechanisme dat onze wegwerpmaatschappij overeind houdt. In het onlangs gepubliceerde advies van de Raad voor de leefomgeving (Rli) ‘Weg van de wegwerpmaatschappij’ staan adviezen richting een circulaire economie. André van der Zande van de Rli legt uit.

André van der Zande, Rli raadslid en-commissievoorzitter die het advies heeft voorbereid noemt Black Friday gekscherend de hoogmis van het huidige economische systeem. ‘Producenten verleiden ons met hoge kortingen om meer spullen te kopen dan we eigenlijk kunnen gebruiken. Het draait puur om de verkoop van zoveel mogelijk spullen.’

Volgens Van der Zande vat Black Friday ongeveer samen wat er mis is met de wegwerpmaatschappij. ‘Het systeem draait om concurrentie op kosten, bedrijven willen zo veel mogelijk verkopen tegen een zo laag mogelijke prijs. Het is een race to the bottom waar producten steeds goedkoper worden.’

Bekijk het volledige rapport in onze kennisbibliotheek!

In een wegwerpmaatschappij gaan spullen minder lang mee

‘Het zorgt ervoor dat spullen minder lang meegaan. Dit kan ook een commercieel model zijn, kijk naar fast-fashion, met om de paar maanden wel een nieuwe collectie. Ook bij consumentenelektronica brengen fabrikanten steeds nieuwe modellen uit en inmiddels bestaat zo’n 60 procent van de verkochte meubels in Nederland uit fast furniture. Dit zorgt er allemaal voor dat we producten sneller afdanken’, legt Van der Zande uit.

Volgens het rapport zijn de bestedingen aan woninginrichting tussen 2000 en 2022 zo’n 23 procent gestegen. Net als bij kleding zijn meubels steeds vaker trendgevoelig en worden ze sneller weggedaan. ‘Door goedkopere en niet-duurzame materialen, gaat de kwaliteit achteruit. Een bank wordt gemiddeld alweer na zeven jaar vervangen. Dat levert ieder jaar een afvalberg op van 80 kiloton aan meubels, hiervan wordt 90 procent verbrand.’

Van der Zande: ‘In de ontwerpfase hebben producenten geen oog voor de afdankfase. Wat gebeurt er met grondstoffen als je iets niet meer gebruikt? Hierdoor zijn onze spullen veel te goedkoop, er wordt geen eerlijke prijs voor gevraagd. Nu wentelen we extra kosten die niet in de aanschafprijs zitten, af op lageloonlanden of afvalverwerkende landen.’

Door goedkopere en niet-duurzame materialen gaat de kwaliteit van meubels achteruit

Leven op reserves van de aarde

Door al deze overconsumptie leven we dit jaar al sinds 12 april op reserves van de aarde. Vanaf die datum heeft Nederland de voor 2023 beschikbare biocapaciteit per inwoner al verbruikt. Van der Zande: ‘Veel mensen weten dit eigenlijk wel, maar door alle reclame en hoge kortingen worden we toch verleid spullen te kopen. Bovendien zijn duurzame alternatieven lastig te vinden. Daarom is bewustzijn omzetten in duurzaam gedrag nog lastig.’

In het advies ‘Weg van de wegwerpmaatschappij’ schetst de Rli interventies rond vijf verschillende lijnen:

1. Dwing duurzame productieprocessen af, op weg naar eerlijke productprijzen.
2. Stuur op langere levensduur van producten door inzet hergebruik en reparatie.
3. Stuur op waardebehoud door hergebruik, hoogwaardige recycling en betere UPV’s.
4. Steun burgers bij het maken van bewuste keuzes en bescherm ze tegen manipulatie.
5. Neem als overheid het voortouw, voer regie en geef het goede voorbeeld.

Waar moeten we beginnen?

Van der Zande: ‘Het gaat hier om een systeemverandering, dat is iets van de lange adem. Er is geen silver bullet om al onze problemen in één keer op te lossen. We moeten op alle fronten heel lang volhouden. Bovendien hebben we niet de luxe om op één punt te beginnen. Het moet op al die vijf punten tegelijk. Op dit moment is het dweilen met de kraan open, de consumptie per hoofd van de bevolking groeit nog steeds.’

Er is geen silver bullet om al onze problemen in één keer op te lossen. We moeten op alle fronten lang volhouden.

Hoe kom je tot eerlijke productprijzen?

‘Het gaat er hier onder andere om dat iedereen in de productieketen een eerlijke prijs voor arbeid krijgt. Fairphone bijvoorbeeld rekent wel eerlijk prijzen voor hun producten. Hierdoor zijn ze iets – maar niet extreem veel – duurder. Andere producenten kiezen door de concurrentie op prijs om die eerlijke prijs nog niet te vragen.’

Dit kun je volgens Van der Zande oplossen door hier EU-breed afspraken over te maken. ‘Door handelsverdragen af te spreken waar producten aan moeten voldoen. Hetzelfde geldt voor fossiele grondstoffen te belasten en groene alternatieven te belonen.’  

Een andere manier om tot eerlijkere prijzen te komen, is volgens het advies om meer data binnen de keten te delen. Van der Zande: ‘Dat hoeft natuurlijk niet openbaar te zijn, maar wel een gedeelde database waarin je bijvoorbeeld een accountant als vertrouwde derde laat meekijken. Die transparantie leidt tot eerlijkere prijzen.’

Zijn er voorbeelden te noemen waar het beter gaat rond reparatie?

‘In Frankrijk zijn ze al veel verder met het recht op reparatie dan wij in Nederland. En ook in Zweden is het BTW-tarief op reparatie verlaagd. Wij adviseren om dit tarief naar 0 te brengen. We moeten weg van levensduurverkorting en weer trots zijn op spullen die we laten repareren.’

Hoe krijg je dat voor elkaar?

‘De EU zet hierin goede stappen met het recht op reparatie. Dit verplicht producenten om al in de ontwerpfase rekening te houden met de repareerbaarheid van hun spullen. Het zou mooi zijn als ze worden verplicht om reserveonderdelen aan te bieden of kennis te delen rond reparatie.’

Bij wie ligt de verantwoordelijkheid voor deze omslag?

Van der Zande: ‘Die ligt niet bij één partij. We moeten allemaal ons gedrag aanpassen. Daarom is het goed dat de Europese Unie regels maakt die producenten laat nadenken over de afvalfase van hun product. Nu ligt die verantwoordelijkheid om afval op te halen bij gemeenten, maar producenten leveren constant spullen. Waarom draaien we het niet om? Waarom zijn zij niet verantwoordelijk voor het sorteren van afvalstromen en het herbruikbaar maken van die stromen die ze zelf veroorzaken. Ik denk dat we hier naartoe gaan.’

Tegelijkertijd zijn er strenge regels nodig en moeten consumenten meer worden beschermd, zo legt Van der Zande uit. ‘Keurmerken zijn niet altijd wat ze claimen te zijn. Zo is er een keurmerk voor duurzaam katoen. Maar onderzoek laat zien dat er zes keer zoveel van dit materiaal met dit keurmerk circuleert dan dat er daadwerkelijk geproduceerd kan worden. Dit zou je op kunnen lossen met een digitaal productenpaspoort. Zo kunnen consumenten precies zien waar iets vandaan komt.’

Waarom kunnen fabrikanten ons wel 24/7 van spullen voorzien, maar komen ze de afgedankte materialen niet halen?

André van der zande